‘Zwijgen is geen goede oplossing gebleken. De noodzaak om terug te kijken blijkt onvermijdelijk’

De Tweede Wereldoorlog is een diepe wond in de Nederlandse samenleving. De inval, de bezetting en de gevechten om de bevrijding houden veel inwoners nog dagelijks bezig. Bij mensen die erbij waren. Maar ook bij hun kinderen.

Een collectief trauma? Een oorlog die Nederland veranderde? Als je uitzoomt in de geschiedenis lijkt de oorlog helemaal geen grote impact te hebben gehad op de Nederlandse samenleving, vertelt historicus Ad van Liempt uit Doetinchem. ,,Het is de schokkendste gebeurtenis in de twintigste eeuw in vrijwel álle families. En toch zeggen wetenschappers dat die eeuw gekenmerkt is door continuïteit.”

Want Nederland veranderde niet echt door de oorlog, zegt hij. ,,Wilhelmina had na de oorlog de mond vol van vernieuwing. De hokjes en schotjes moesten verdwijnen. Maar de verzuiling van voor de oorlog, keerde na de oorlog sterker terug dan ooit. Er was weer behoefte aan vaste structuren toen de oorlogsjeugd op drift raakte.”

En toch heeft de oorlog door de hele maatschappij diepe sporen nagelaten. ,,Op individueel niveau was de oorlog wél levensveranderend. De mensen die de oorlog hebben meegemaakt, hebben allemaal veel meer meegemaakt dan onze generatie. Dat zijn onvergelijkbare levens”, zegt Van Liempt.

Na de oorlog is er veel gezwegen door de slachtoffers. ,,Ouders wilden hun kinderen niet belasten en de wederopbouw betekende keihard werken. Er was de noodzaak vooruit te kijken. Maar dat zwijgen is geen goede oplossing gebleken, zoveel trauma's kwamen naar boven. De noodzaak om terug te kijken blijkt onvermijdelijk.”

Zelfs 79 jaar na de bevrijding melden zich nog mensen bij ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum, vertelt psychiater Patricia Dashorst van ARQ. Het gaat om lage aantallen, maar ze zijn er wel: mensen die bedenken dat ze toch de behoefte of noodzaak voelen om met een deskundige te spreken. Omdat ze nu beseffen hoe groot de impact van de oorlog eigenlijk is geweest.

,,Mensen krijgen snel te horen van hun omgeving dat ze de oorlog beter los kunnen laten. Het is immers al zo lang geleden. Maar het is écht een ingrijpende gebeurtenis geweest. Al die mensen zijn nu ouder dan 80 jaar. En dan is er meer geschiedenis dan dat er nieuwe ervaringen komen. Ik vind het niet gek dat de oorlog dan meer gewicht krijgt in hun gedachten.”

Vaak beginnen mensen na hun werkzame leven weer meer terug te denken aan de oorlog, ziet de psychiater. Als de afleiding verdwijnt en mensen meer tijd hebben om na te denken over het leven dat ze geleefd hebben. Soms zijn er ook externe factoren die meespelen. Dashorst: ,,Toen de oorlog in Oekraïne begon bijvoorbeeld. Dan zien mensen oorlogsbeelden op televisie en worden eigen herinneringen geactualiseerd.”

Vrijwel alle mannen en vrouwen die de oorlog nog kunnen navertellen, waren toen nog kinderen, hoogstens tieners. Velen van hen beseften amper wat er allemaal speelde, welke bedreigingen wel of niet reëel waren. En toch is het niet vreemd dat óók zij geraakt zijn door de oorlog, zegt Dashorst. ,,Een kind is gespitst op het zien en voelen van emoties en gevoelens van anderen. Ook een klein kind neemt iets van de emoties mee en voelt die angst. En leert zonder woorden hoe je er mee moet gaan. Dat je altijd op moet passen.”

De invloed van de oorlog is zelfs nog veel groter. Veel kinderen van ouders met een oorlogstrauma, raakten zelf ook psychisch beschadigd, zo blijkt bij ARQ. Soms omdat ze het gedrag van hun ouders niet begrepen, soms omdat ze werden verwaarloosd omdat ouders het druk genoeg hadden met zichzelf.

De verwerking van de oorlog is dan ook nog lang niet klaar, ziet historicus Van Liempt. Dat is ook af te zien aan het aantal boeken dat over de oorlog verschijnt. ,,Twintig jaar geleden waren het zo’n tweehonderd per jaar. Toen was de vraag al: wanneer stopt dat? Nou, ik denk dat het er nu misschien wel meer zijn.”

Vaak zijn het mensen van de tweede generatie die een antwoord willen op de vraag: waarom zweeg vader? ,,Pas de laatste jaren is er bijvoorbeeld veel meer aandacht voor Nederlanders die in Duitsland hebben gewerkt. Dat waren dwangarbeiders, maar toch werden ze gezien als collaborateurs toen ze terugkwamen. Dus deden ze hun mond niet open. Nu blijkt pas hoe zeer deze mensen gekwetst zijn, terwijl ze daar de meest gruwelijke dingen hebben meegemaakt. Die fabrieken zijn immers continu gebombardeerd.”

Als je die verhalen leest, besef je hoe ontzettend veel er nog uit te zoeken valt, zegt Van Liempt. ,,Of we echt de geschiedenis willen begrijpen, weet ik niet. Maar we willen wél begrijpen wat onze ouders hebben meegemaakt.”